‘Niemand weet in zijn eentje genoeg.’ Deze uitspraak van Titus Plautus (3de eeuw voor Christus) is eigenlijk actueler dan ooit. Digitalisering, geopolitieke onzekerheid, energietransities en personeelstekorten stapelen zich op. De strategische (leer)uitdagingen van dit moment zijn bovendien zelden lineair. Ze zijn complex en gelaagd. De energietransitie raakt bijvoorbeeld economie, technologie, gedrag, politiek en infrastructuur tegelijkertijd. Arbeidsmarktkrapte los je niet op met innovaties in werving; het gaat ook om bijvoorbeeld cultuur, technologie, procesontwerp en leiderschap. En zo verder. Hier antwoorden op vinden vraagt om collectieve intelligentie. Eric Koenen schreef er een prachtig boek over: ‘Samen slim’ – met de uitspraak van Plautus als motto. Hoe kunnen wij vanuit het HRD vak daaraan bijdragen?
Collectieve intelligentie is noodzaak
Koenen legt uit dat strategie traditioneel werd gemaakt door kleine groepen bestuurders, consultants of experts. Die lossen van oudsher ook strategische vraagstukken op. Maar bij de huidige hoeveelheid gelaagde problemen ontstaan blinde vlekken: wat je niet ziet, neem je niet mee in je strategie. Individuele intelligentie, of die van een klein groepje aan de top, is niet langer voldoende. Er is baat bij een vorm van gezamenlijke sensemaking, oftewel collectieve intelligentie. Door deze te organiseren — met medewerkers, klanten, partners, experts en zelfs critici — ontstaan bredere inzichten en beter gefundeerde keuzes. Het strategisch vraagstuk wordt niet simpeler, maar de aanpak wel effectiever.
Waarderend interviewen: kennis die je niet kunt plannen
Omdat wij denken dat HRD-ers een rol kunnen vervullen in het ontsluiten van collectieve intelligentie in organisaties, organiseerden we op het vijfde FCE festival een workshop rond dit thema. We deden met de deelnemers een onderzoekje naar momenten waarin collectieve intelligentie voor hen echt voelbaar was. En wat ertoe bijdroeg. Om zo zicht te krijgen op hoe het werkt en hoe wij het vanuit ons vak kunnen ondersteunen. We probeerden eigenlijk gezamenlijk kennis te creëren over gezamenlijke kennisontwikkeling. Als een doosje in een doosje. Wat ontdekten we?
Als eerste vroegen we mensen een eigen voorbeeld van ‘samen slim’ te benoemen en samen uit te pluizen: wat gebeurde daar? Wat droeg ertoe bij? Dit waarderend onderzoekend interview — met aandacht voor ervaringen en verhalen uit de groep — bleek een behulpzaam instrument. Het bood ruimte voor:
- meerdere perspectieven,
- gedeelde betekenisgeving,
- en een context waarin ruimte is voor onverwachte inzichten.
De voorbeelden over collectieve intelligentie bleken een centrale component te hebben: je weet vooraf niet wat eruit komt, en dáár moet je voor open durven staan. Dit is wat dikwijls een lastige stap is: erkennen dat je er zelf niet uitkomt, dat de oplossing anders kan zijn dan waar je zelf aan denkt, en dat je anderen nodig hebt om de best mogelijke oplossing van dat moment te bedenken. Voor onze opdrachtgevers uitdagend, maar eerlijk gezegd voor ons als adviseurs soms ook…
De tussenruimte: de plek waar het nieuwe kan ontstaan
Het begrip tussenruimte kreeg een centrale plek als het gaat om de succesfactoren. Koenen beschrijft dit als het gebied tussen verschillende perspectieven, waar iets nieuws kan ontstaan. Het is geen neutrale zone, maar een plek waar spanning, nieuwsgierigheid en mogelijkheden samenkomen. Niet door polarisatie te vermijden, maar juist door bewust de ruimte op te zoeken waar verschillen elkaar raken.
Een bekende anekdote van Gregory Bateson maakt dit treffend duidelijk. Hij vroeg ooit: “Als je naar een hand kijkt, wat zie je dan?” De meeste mensen noemen de vingers. Maar Bateson wees op iets anders: de ruimte tussen de vingers. Want dáár, in de openingen, ontstaat beweging — flexibiliteit — potentie.
Zo werkt het ook in strategische leer- en veranderprocessen. Het gaat zelden om het vinden van één waarheid of één dominant perspectief. Het gaat om het vermogen om meerdere werkelijkheden te verdragen en te verbinden, zodat er een inzicht ontstaat dat groter is dan de optelsom van standpunten. De tussenruimte is de plek waar organisaties leren wat ze nog niet weten, waar gedeelde betekenisgeving kan plaatsvinden en waar toekomstbeelden vorm krijgen.
De HRD-adviseur als regisseur voor collectieve kennisontwikkeling
Eric Koenen benadrukt dat collectieve intelligentie zich niet beperkt tot individuen, maar — zorgvuldig geregisseerd — ontstaat vanuit een diversiteit van denkers en doeners op vele niveaus. En daar ligt een mooie uitdaging voor ons vakgebied concludeerden we met de deelnemers. Hoe regisseer je strategische (leer)vraagstukken waarbij ruimte ontstaat voor:
- meer diversiteit in perspectieven,
- sterker georganiseerde dialoog,
- bredere betrokkenheid,
- snellere adaptiviteit,
- en een gezamenlijk gevoel van verantwoordelijkheid?
Een belangrijk handvat dat tijdens de workshop werd gedeeld, is de kunst van het uitnodigen. Iets waar Peter Block mooi over schrijft. Collectieve intelligentie werkt alleen wanneer mensen vrijwillig instappen — en dus ook nee kunnen zeggen. Een persoonlijke uitnodiging creëert een krachtige samenwerking wanneer er gelijkwaardigheid is en mensen zich echt met het vraagstuk willen verbinden.
Tot slot bespraken we dat sommige vraagstukken juist floreren in collectieve intelligentie — en andere er geen meerwaarde bij hebben. Ook dat is wijsheid: weten wanneer je wél en wanneer je níét de collectieve route kiest.
Wil je meer weten?
Deze workshop was een proeverij van het FCE-leertraject Leiderschap in strategische leervraagstukken. Daar verdiepen Pieterjan van Wijngaarden en Saskia Tjepkema dit soort thema’s een jaar lang — in context, in praktijk, en met echte waagstukken uit het werk. En met Eric Koenen als een van de gastdocenten! De leergang start januari 2026, kijk hier voor meer informatie.
Bronnen:
Koenen, Eric (2020) Samen slim: hoe collectieve intelligentie ons gaat redden. ISVW Uitgevers.
Block, Peter (2018) Community: the structure of belonging. Berrett-Koehler publishers.