Memento Mori: hoe de confrontatie met sterfelijkheid je terug kan brengen naar de essentie

By: Joeri Kabalt

#Inspiration  

Ik was eind oktober op het Brainwash Festival in Amsterdam. Een dag vol lezingen van filosofen, schrijvers, wetenschappers en andere denkers. Vol van alle input reflecteerde ik met een glas wijn op de dag: het lijkt wel of de rode draad van die dag het productief omgaan met negativiteit, tegenslag en zelfs de dood was. Opvallend genoeg was dit vooral een thema dat mij was opgevallen en bijgebleven. En zegt dit blijkbaar met name iets over welke thema's mij op dit moment bezighouden.
 

Negatief en positief

Wat maakt dat ik op dit moment aangetrokken word tot, op het eerste gezicht nogal morbide en donkere, thema's als de dood, negativiteit en tegenslag? Zeker vanuit mijn achtergrond in Appreciative Inquiry lijkt dit niet zo vanzelfsprekend. Of juist wel? Voor mij gaat Appreciative Inquiry boven alles over het continue nieuwsgierig onderzoeken en het er laten zijn van alles wat zich voordoet in het leven. En meestal met het doel om iets nieuws te laten ontstaan. Een nieuwe verbinding, een nieuw inzicht, iets nieuws uitproberen... En niet zozeer over de focus op 'het positieve' of 'successen' zoals Appreciative Inquiry ook vaak wordt toegepast. Bij het leven horen nou eenmaal ook negatieve dingen. Je kunt er dan voor kiezen om te proberen de impact hiervan te minimaliseren, door zo snel mogelijk weer terug te gaan naar normaal. Een ander perspectief is om juist te kijken naar de potentiele generativiteit van 'het negatieve' of de schaduwkant van het leven.
 

Elke dag leven alsof het je laatste is?

En blijkbaar ben ik niet de enige die aangetrokken wordt tot dit thema. Zo nodigde Lammert Kamphuis de zaal uit om te experimenten met 'elke dag te leven alsof het je laatste is'. Na een korte peiling in de zaal bleek de optie om 'elke dag te leven alsof het je eerste is' populairder. Alles voor de eerste keer zien, met verwondering en nieuwsgierigheid, sprak blijkbaar meer tot de verbeelding dan je dag zo inrichten dat het een waardige laatste dag zou zijn. Dit is natuurlijk een gedachte-experiment, je kunt (in de meeste gevallen) niet weten of het vandaag daadwerkelijk je laatste dag is. Toch spreekt deze manier van kijken mij wel aan. Het helpt om tot de essentie te komen van wat er echt toe doet in het leven. En niet morgen of over een week, maar vandaag. Kamphuis illustreerde wat de confrontatie met de dood of sterfelijkheid van een dierbare met je kan doen met anekdotes uit zijn vriendenkring; mensen die stuk voor stuk dappere of lastige keuzes maakten waar ze al lange tijd tegenaan hikten na deze confrontatie.
 

Memento Mori: meditaties over sterfelijkheid

Zijn Britse vakgenoot Oliver Burkeman hield een gelijksoortig pleidooi en noemde hierin de stoicijnse traditie van 'pre-meditaties' over het kwaad en de dood. Eigenlijk wederom een soort gedachte-experiment waarin je voor je ziet wat het ergste is wat jou en degenen om je heen kan overkomen. Dit zou je moeten voorbereiden op het moment waarop een dergelijke tragedie zich echt voordoet in je leven en daarnaast helpen om je huidige leven meer te gaan waarderen. Het is immers altijd minder erg als datgene dat je je voorstelde.

Ik weet niet of ik echt geloof dat je je op zoiets ingrijpends als de dood van een dierbare kunt voorbereiden door hierover te mediteren, maar ben het wel eens met Burkeman dat doen alsof er geen erge dingen bestaan ook zijn nadelen heeft. "When we constantly say to each other, and our kids especially, that everything will be fine, we actually say that it's not OK for things not to be fine." aldus Burkeman. Wat kunnen we dan wel doen om het idee van de dood meer in ons leven te integreren? Burkeman vertelde over zijn bezoek aan het Mexicaanse festival 'Dia de Muertos' (dag van de doden) 'where people hang out next to the graves of their loved ones with food and music'. In het Westen is het gangbaarder om de zichtbare herinneringen aan de dood, zoals begraafplaatsen te mijden.
 

Terug naar de essentie

De schrijver Philip Huff sloot de dag af met een persoonlijk verhaal over de impact van zijn hartziekte tijdens zijn studententijd en de manier waarop literatuur hem in die periode heeft geholpen. Hij heeft zijn ziekte bijna niet overleefd. Naast alle prachtige ideeen over literatuur, blijft een zin me bij over zijn confrontatie met zijn eigen sterfelijkheid: "Ik bedacht opnieuw hoe ik over het leven dacht. Die mogelijkheid is er altijd, alleen voel je die niet altijd even goed." Dit raakte iets bij mij, omdat ik ook de afgelopen jaren heb ervaren dat juist die meest verdrietige en zware momenten in mijn leven gek genoeg ook de momenten zijn die mijn leven het meest in positieve zin hebben veranderd. Ineens tellen alleen nog de dingen die echt belangrijk zijn. De verhalen die je hebt over het leven en jezelf zijn niet langer vanzelfsprekend en je komt bij de essentie van wat er wel toe doet. En het leven lijkt vloeibaarder. Alles wat je daarvoor misschien al wilde veranderen, maar wat om allerlei redenen niet kon, kan ineens wel. Als je het zo bekijkt zouden we de tegenslagen in het leven op zijn minst net zo moeten waarderen als de mooie momenten in het leven, of in de mooie woorden van de dichter Rainer Maria Rilke:
 
"(...) perhaps we should then bear our sadnesses with greater assurance than our joys. For they are the moments when something new enters into us, something unknown to us; our feelings, shy and inhibited, fall silent, everything in us withdraws, a stillness settles on us, and at the centre of it is is the new presence that nobody yet knows, making no sound"